بنام خدا

بررسی کمبود عناصر غذایی در مرکبات (مصور)

اداره برنامه ریزی و توسعه اقتصادی

تابستان 99

پرورش و تولید مرکبات شرکت کشت و صنعت جیرفت :

شرکت کشت و صنعت جیرفت در حال حاضر از 1290 هکتار باغ مرکبات شامل انواع مختلف پرتقال ،نارنگی،گریپ فروت و لمون برخوردار بوده و این فعالیت از جمله اصلی ترین منابع درآمدی آن محسوب می گردد.

طبق بررسی ­های بعمل آمده از کل سطح زیر کشت باغ­ های مرکبات حدود 200 هکتار آن5-1 ساله، 215 هکتار 14-12 ساله و مابقی بین 20 تا 34 سال قدمت دارند.

میزان برداشت یا جذب عناصر غذایی توسط مرکبات

درختان مرکبات مانند سایر گیاهان عناصر غذایی مورد نیاز برای حفظ سلامتی و تداوم باردهی خود را از خاک جذب می­ کنند. غلظت عناصر غذایی موجود در برگ درختان میوه و از جمله مرکبات می ­تواند نشان دهنده مقدار عناصر موجود در پیکره گیاه وضعیت سلامتی، رشد و میوه دهی آن باشد.

۱) کمبود واقعی: کمبود عناصر غذايی در خاک و يا وجود ترکيب شيميايی غير قابل جذب آن برای گياه.

۲) کمبود دروغين: کمبود عناصر غذايی به علت ايجاد شرايط خاص در محيط کشت. در اين حالت ريشه­ ها قادر به جذب عناصر موجود در خاک نمي باشند مانند موارد زير:

الف) سرد بودن خاک: در اين حالت پتاسيم موجود در خاک جذب ريشه نمی ­شود.

ب) غرقابی بودن خاک: آهن، مس و کلسيم در خاک غرقابی جذب نمی ­شوند. به عنوان مثال آبياری پی در پی در خاک، شرايط احياء و اکسيداسيون در خاک را فعال نموده و عناصری مثل آهن و منگنز به خاطر اکسيده شدن غير قابل جذب می­ گردند.

 اسیدیته (PH ) نامناسب: در خاک­های خيلی اسيدی، منگنز و روی و در خاک­های­ قليايی آهن، منيزيم و بُر جذب نمی­ شود.

د) اثر متقابل و منفی عناصر نسبت به يکديگر: در اين حالت حضور يک عنصر باعث عدم جذب عنصر ديگر می­ شود. مثلاً پتاسيم بيش از حد باعث کمبود منيزيم می ­شود و يا حضور بيش از حد نیتروژن باعث رشد سبزينه ای گياه شده و تعادل مصرف برخی عناصر مورد نياز در گياه را به هم می­ زند.

رابطه علائم کمبود عناصر غذايی با تحرک آنها در گياه:

محل ظهور علائم کمبود عناصر غذايی در گياهان، به وسعت و ميزان انتقال عناصر غذايی از برگ های پير به قسمت­ های جوان گياه بستگی دارد كه می ­توان عناصر را بر اساس جابه جايي در گياه به دو دسته تقسيم نمود:

1) عناصر متحرك (پويا يا موبايل):

علائم كمبود اين عناصر، ابتدا در برگهاي پير (برگ­ هاي پاييني) اتفاق مي­ افتد زيرا اين عناصر مي ­توانند از برگ هاي پير پاييني به سوي برگ هاي جوان بالايي حركت كنند، كه اين عناصر عبارتند از: نیتروژن(N ) و منيزيم(Mg )، پتاسيم(K ) ، فسفر(P )

2) عناصر غيرمتحرك (ايستا يا ساكن):

علائم كمبود اين عناصر ابتدا در برگ ­هاي جوان (برگهاي بالايي) اتفاق مي­ افتد زيرا اين عناصر مي­ توانند از برگ ­هاي پير پاييني به سوي برگ ­هاي جوان بالايي حركت كنند، كه اين عناصر عبارتند از: کلسيم(Ca ) و بُر(B ) موليبدن(Mo )، منگنز(Mn )، روی(Zn )، مس(Cu ) و آهن(Fe ).

نحوه مصرف عناصر مغذی

جدول شماره 1 بيانگر نياز غذائي درختان مثمر كه به سن اقتصادي رسيده اند(8  سال به بالا) به عنصر نیتروژن مي باشد و زمان مصرف كود نیتروژنه بصورت يك سوم در نيمه دوم بهمن ماه تا نيمه اول اسفندماه و يك سوم ديگر در ارديبهشت ماه و یک سوم باقيمانده در شهريورماه مي­ باشد. لازم به توضيح است بايستي يكي از كودهاي فوق بصورت پخش در محل سايه انداز درخت مصرف شود كه اولويت مصرف بترتيب سولفات آمونيوم، نيترات آمونيوم و اوره مي­ باشد. نياز غذايي مركبات به فسفر در منطقه جيرفت در جدول شماره 2 آورده شده است. مقادير اين جدول براي درختان 8 سال به بالا مي ­باشد. نحوه مصرف كود فسفر بصورت نواري در شياري به عمق 20-10 سانتيمتر و در محل سايه انداز درخت و پوشاندن آن با خاك مي ­باشد. زمان مصرف نيمه دوم بهمن ماه تا نيمه اول اسفندماه مي­ باشد. نياز غذايي پرتقال به عنصر پتاسيم در مركبات در منطقه جيرفت در جدول شماره 3 آورده شده است. مقادير اين جدول مربوط به درختان بالاي 8 سال بوده و روش مصرف كود بصورت نواري و در شياري به عمق 20 -10 سانتيمتر در محل سايه انداز درخت و همراه مصرف كود فسفره در نيمه دوم بهمن ماه تا نيمه اول اسفندماه مي ­باشد و جهت رفع كمبود عناصر ريزمغذي ميتوان بصورت زير عمل نمود. كمبود آهن با مصرف 100 گرم سكوسترين آهن به ازاي هر درخت و كمبود منگنز با مصرف 300-200 گرم سولفات منگنز و كمبود روي با مصرف 300 - 200 گرم سولفات روي به ازاي هر درخت رفع مي­ گردد. همچنين مي توان به سه بار محلولپاشي با سكوسترين روي و با غلظت1.5 گرم در ليتر اقدام نمود .

 نیتروژن (N )

اين عنصر برای توليد اسيدهای آمينه و پروتئين لازم است و مهمترين عامل رشد محسوب می ­شود. به عبارتي چون نیتروژن جزء مهمی از ملکول کلروفيل را تشکيل می ­دهد، بنابراين اولين علايم ظهور کمبود نیتروژن، رنگ پريدگی برگ­ها دیده می شود. برگ­ها معمولاً به رنگ سبز مايل به زرد و زرد روشن در آمده كه به علت عدم تشکيل کلروفيل است. در اواخر رشد رنگ زرد، قرمز و بنفش مايل به قرمز مشاهده می ­شود که در نتيجه ي تشکيل رنگ آنتوسيانين است. در کمبود نیتروژن برگ ­ها کوچک، ساقه و شاخه­ ها لاغر می­ شوند و معمولاً با زاويه کوچکی نسبت به ساقه اصلی می ­ايستند و شاخه ­های جانبی کمی تشکيل شده، زردی در بر گ های پير (پاييني) زودتر ظاهر می ­شود. کاهش رشد رویشی نخستین علامت کمبود نیتروژن در درختان مرکبات می­باشد.

 علائم کمبود نیتروژن در برگ و شاخه مرکبات

 

فسفر (P)

اين عنصر در تلقيح گل­ها، رشد ريشه، انتقال انرژی و همچنين تنظيم خواص ژنتيکی گياه نقش دارد. در بعضی جهات کمبود نیتروژن و فسفر با هم شباهت دارند. رشد قسمت هوایی و ريشه در هر دو کند يا متوقف می­ شود و همچنين برگ ­ها کوتاه، باريک و نازک می ­شوند و رشد طولی گياه عمودی بوده و ساقه­ های جانبی به ندرت ظاهر می ­شود. تعداد برگ و شاخه ­ها محدود شده و ممکن است جوانه ­های کناری به خواب بروند يا بميرند. ظهور شکوفه و جوانه­ های برگی کم شده و در نتيجه ميزان محصول (دانه و ميوه) نيز کاهش مي ­يابد. در هنگام کمبود فسفر رنگ برگ­ها سبز تيره، کدر مايل به آبی با ته رنگ برنزی يا بنفش است و رنگ ميوه ­ها سبز و ممکن است به شدت رنگی شده باشند، گوشت ميوه نرم و شيره ميوه خيلی ترش و خاصيت انباری آن نيز كم مي­ شود.

علائم کمبود فسفر در میوه مرکبات

يک علامت مهم ديگر، کوتولگی و کوتاه ماندن گياهان است به اين صورت كه گياهان دچار کمبود فسفر، اغلب با گياهان جوان اشتباه گرفته می­ شوند و در بر گ ­های پيرتر تحت شرايط حاد کمبود، رگبرگ ­ها به شكل مشبک و قهوه­ ای رنگ پريده در مي­ آيد.

پتاسیم (K)

پتاسیم عنصری پویا و متحرک است پتاسیم (K ) به عنوان کوفاکتور برای 40 یا بیشتر آنزیم مورد نیاز است. پتاسیم که از آن به عنوان کو کیفیت نیز نام برده ­اند، برخی از اعمال سوخت و ساز موثر در رشد و تقسیم سلولی را در بافت­ های جوان تنظیم می کند و در محافظت درختان از خطر سرمازدگی نقش مهمی را بر عهده دارد.

علائم ظاهری کمبود پتاسیم در مرکبات

اثر پتاسیم بر اندازه میوه مرکبات

کلروز برگ های پیر- تغییر رنگ برگ ها به زرد طلایی و گرایش رو به پایین در نوک و حاشیه برگ ها

کلسیم (Ca)

کلسیم یکی از عناصر مهم در بخش ­های رویشی درختان مرکبات است. حدود دو تا سه درصد از وزن خشک برگ­ هایی را که به تازگی بالغ شده­ اند،را کلسیم تشکیل می ­دهد. تیمار درختان مرکبات با کلسیم، سبب می ­شود تا رسیدن میوه ­ها، پیری و ریزش به تاخیر بیافتد و موجبات بهبود کیفیت میوه فراهم شود. در مورد کودهای کلسیم دار باید گفت که خاک ­های جنوب اغلب نیازی به عرضه کلسیم اضافی ندارند.

کمبود کلسیم در میوه مرکبات

کمبود گوگرد، باعث کاهش سطح برگ می ­شود. این امر به خاطر کاهش تعداد و اندازه سلول­ های برگ است. کمبود گوگرد، مقدار کلروفیل را نیز کاهش داده، سبب جلوگیری از ساخته شدن پروتئین و انباشت ازت آلی و نیترات خواهد شد. در شرایط کمبود گوگرد برگ های جوان به رنگ زرد کم رنگ درآمده، برگ های مسن­ تر سبز باقی خواهند ماند، ولی در کمبود ازت این وضعیت برعکس است.

منیزیم (Mg)

در تغذیه درختان مرکبات، منیزیم را به سختی می ­توان در ردیف عناصر کم مصرف طبقه بندی کرد، لذا بهتر است آن را عنصری پرنیاز بدانیم. بروز این کمبود با سن درختان رابطه ی مستقیم دارد. علایم کمبود منیزیم، ابتدا در برگ­ های پیر مشاهده می­ شود. در چنین حالتی، ابتدا بین رگبرگ ها زرد شده و سپس نشانه­ های سوختگی مشاهده می ­شود، اما برگ های جوان عموما سبز باقی می­ مانند. در درختان مرکباتی که دچار کمبود منیزیم هستند بخش اعظم برگ های ناحیه سرشاخه به غیر از برگ های واقع در نوک شاخه می­ ریزند و به این ترتیب سرشاخه ها لخت شده که به عارضه کچلی شهرت دارد. به این ترتیب، قابلیت درخت در ساخت مواد فتوسنتزی و تولید میوه به شدت کاهش می­یابد.

علائم ظاهری کمبود منیزیم

عناصر ریزمغذی

آهن (Fe)

 یکی از عناصر ضروری برای رشد مرکبات است که در تولید کلروفیل و فعالیت برخی سیستم های آنزیمی موثر است و در فتوسنتز و تنفس نیز مشارکت دارد. در صورت بروز کمبود آهن، کلروفیل به مقدار کافی در سلو ­های برگ تولید نشود و در نتیجه، کل سطح برگ رنگ پریده و مایل به زرد به نظر برسد. 

علائم کمبود آهن سمت راست بدون کمبود، سمت چپ کمبود شدید (از چپ به راست درجه کمبود شدیدتر می ­شود)

منگنز (Mn)

منگنز در واکنش های انتقال الکترون فتوسنتز و تولید کلروفیل موثر است و در تولید میوه، نقش کلیدی به عهده دارد. بخش عمده منگنز در برگ ها و شاخه­ های درختان مرکبات ذخیره می ­شود.

علائم کمبود منگنز در مرکبات

روی (Zn)

میزان حلالیت این عنصر در آب با کاهش PH زیادتر می ­شود. بنابراین در زمین­ های آهکی کمبود روی شدید خواهد بود. این عنصر در بسیاری از سیستم های آنزیمی گیاه، نقش کاتالیزوری و یا ساختمانی دارد و در ساخت پروتئین و تولید بذر نیز موثر است. از علائم این کمبود، می توان ریزبرگی و کوتاه شدن میان گره های سرشاخه ها، بروز لکه­ های سبز روشن، زرد و یا حتی سفید در بین رگبرگ­ ها به ویژه قسمت های جوان گیاه را نام برد.

مس (Cu)

کمبود مس در برگ های جوان تر دیده شده و درخت شاخه های پر رشدی با برگ­ های درشت تولید می ­کند در حالی که رنگ برگ­ ها به سبز تیره با لکه­ های زرد تغییر پیدا کرده و شادابی خود را از دست می­ دهد. در کمبود مس مرگ جوانه انتهایی و چروکیدگی مختصر رگبرگ ­ها و لب سوختگی برگ ­ها نیز مشاهده می­ گردد.

علائم ظاهری کمبود مس در مرکبات

بر (B )

معمولا مقادیر کمتر از 25 میلی گرم بر در هر کیلوگرم از ماده ی خشک گیاهی نشان­دهنده کمبود و مقدار بیشتر از 200 میلی گرم در هر کیلوگرم، علامت مسمومیت گیاه به این عنصر است. در ابتدا علائم کمبود در بر گ­های جوان و سرشاخه ­ها دیده می­شود که همزمان رشد جوانه انتهایی نیز متوقف می ­شود. بلافاصله پس از توقف، برگ­های جوان به سبز کم رنگ تغییر رنگ می­ دهند. اگر کمبود بر شدیدتر باشد، جوانه­ های رویشی و بافت­ های مریستمی سیاه رنگ شده، در بافت­ های پارانشیمی پدیده ی تجزیه سلولی و از بین رفتن سلول ها رخ می­ دهد که در مجموع منجر به بروز علایمی از قبیل تشکیل بافت­ های قهوه ­ای رنگ یا چوب­ پنبه ­ای می ­شود.

علائم ظاهری کمبود بر در مرکبات

چکیده

تغذيه بهينه گياه، شرط اصلی بهبود کمی و کيفی محصول است .

نشانه ­های کمبود گاهی مشابه بوده و همچنين عوامل ديگری چون تغييرات دما، استفاده از سموم، حشرات، باد و ديگر عوامل طبيعی نشانه­ هايی را از خود به جای می­گذارند که مشابه علائم کمبود است. به همين دليل،تشخيص و معالجه کمبود عناصر غذايی از روی علائم ظاهری بايد با احتياط و به وسيله کارشناسان با تجربه انجام گيرد .

در تغذيه گياه نه تنها بايد هر عنصر به اندازه کافی در دسترس آن قرار گيرد بلکه ايجاد تعادل و رعايت نسبت ميان همه عناصر غذايی از اهميت بسزايی برخوردار است. زيرا در حالت عدم تعادل تغذيه ای، با افزودن مقداری از عناصر غذايی نه تنها افزايش عملکردی رخ نمی­ دهد بلکه اختلالاتی در رشد گياه ايجاد می­ کند که نهايتاً منجر به افت محصول می ­شود .

قابليت استفاده يا حلاليت برخي از عناصر غذايي نيز با افزايش PHكاهش مي­ يابد. تأمين احتياجات غذايی گياه تحت کنترل زارع يا باغ دار است چه بسا شناخت عناصر مورد نياز گياه، نقش اين عناصر در طول دوره رشدی گياه و همچنين چگونگی تشخيص کمبود و بيش بود (مسموميت) در صورت بروز، از روی علائم ظاهری می ­تواند کشاورز را در رسيدن به اهدافش ياری کند .

خاک­ ها در اثر تداوم برداشت محصول، از نظر مواد معدنی و عناصر  غذايی فقير می­شوند و نياز به کود پيدا می ­کنند که براي جبران آن، می­ توان طی يک برنامه زمان­ بندی مشخص اقدام به استفاده از کودهای مختلف شيميايی، حيوانی و گياهی نمود .

­

ضمیمه

منابع

بررسي اثرات كودهاي شيميائي (N.P.K ) بر روي پرتقال. شماره مصوب : 50-71-15-2-115. مجري طرح : محمدرضا ساردوئي ، کارشناس مرکز تحقیقات کشاورزی جیرفت وکهنوج.

مرکبات. ب عدولی و ب گلعین. 1390. انتشارات نوین پویا.

خوشخوی، مرتضی و روحانی، ايرج و شيبانی، بيژن و تفضلی، عنايت الله. اصول. باغبانی. انتشارات دانشگاه شيراز. 1383.

 ملکوتی، محمدجعفر و فروهی، آتوسا و همايی، مهدی. حاصلخيزی خاکهای مناطق خشک و نيمه خشک مشکلات و راه حل ها. انتشارت دانشگاه تربيت مدرس. 1383.

ملکوتی، محمدجعفر و كريميان، نجف علي. روش جامع تشخيص و مصرف بهينه. کودهای شيميايی. انتشارات دانشگاه تربيت مدرس. چاپ سوم. 1384

 ملکوتی، محمدجعفر و تهراني، محمد مهدي. نقش ريز مغذيها در افزايش عملکرد و بهبود کيفيت محصولات کشاورزی. انتشارات دانشگاه تربيت مدرس. چاپ سوم. 1384.